Kruševac je kao svoju prestonicu podigao knez Lazar 1371. godine. Prvi put se pominje 1387. godine, u povelji kojom knez Lazar u svojoj utvrđenoj prestonici potvrđuje ranije trgovačke privilegije Dubrovčanima. Grad je postao privredno i kulturno središte Srbije. Mesto iz koga se rukovodilo i koje je davalo inicijativu za organizaciju države. Međutim, sama Rasinska dolina prepuna je istorije koja datira i puno pre ovog "Lazarevog" doba. Evo kratkog, hronološkog pregleda kroz kakve je sve istorijske puteve krivudao ovaj zlatni grumen Srbije.

Praistorija

Dolina Zapadne Morave je bila naseljena i u preistorijsko doba. O tome svedoče arheološki nalazi iz Mrmoša, Makrešana, Vitkova, Stragara kao i sa terena srednjevekovnog grada. Svi ovi nalazi datiraju daleko u prošlost (najdalje na oko 5 500 godina pre n.e.).

Fibula (kopča) sa nalazišta u Stalaću, čuva se u Narodnom muzeju u Kruševcu

Sa velikom sigurnošću, na osnovu nalaza, danas možemo da tvrdimo da je i u doba neolita (nekih 3100 godina pre n.e.) na mestu Lazarevog grada postojalo naselje.

Klimatske promene u trećem milenijumu pre n.e. su dovele do nestanka ovih kultura, pa se javljaju tek na prelazu iz kamenog u metalno doba. Iz bronzanog doba najznačajniji su nalazi u Stalaću. Naseljavanje Pomoravlja je bitno pojačano u prvom milenijumu pre n.e.

Kalup za livenje bakarnih sekira, nalaz iz Velike Lomnice

Stari vek

Broj naselja se povećava, iz bronzanog se prelazi u gvozdeno doba…Naš kraj je tada činio granicu između Tribala sa severa i Dardanaca sa juga. Iz ovog vremena su ostali tragovi u Makrešanu, Stalaću, Pozlati, Malim Kupcima, Velikom Šiljegovcu, Boljevcu, Petini, Kukljinu, Šancu…

Najstariji danas poznati istorijski podatak potiče iz IV veka p.n.e., od Herodota, koji je zapisao da u dolinama reka Angros i Brongos (Zapadne i Južne Morave) žive Tribali, jedno od plemena Tračana.

U III veku n.e. Strabon beleži da su Skordisci (keltsko pleme) potisnuli Tribale i izmešali se sa njima. Potom su došli Rimljani i romanizirali lokalno stanovništvo.
I pored toga što se u ovom kraju odigravaju velike promene i događaji, ni Rimljani, ni Vizantinci nigde ne pominju naselje na mestu Kruševca. Ili to do danas nije pronađeno…

Rimljanin, bronzana statueta iz III ili IV veka n.e., nađena u Kruševcu

Ipak, postoje arheološki nalazi, mada retki i razbacani, i iz ovog perioda: u Kruševcu, Makrešanu, Maskaru, Stalaću, Bačini, Jablanici…

Sledi vreme sukoba i ratova, sve do dolaska Slovena u ove krajeve. Sa završetkom radova na lokalitetima starih gradova u Petini, Laćisledu, Puhovcu, Zlatarima,… formiraćemo kompletnu sliku o ovom periodu.

Srednji vek

U VII veku je završena velika seoba naroda, i u ove krajeve su došli Sloveni. Kroz nekoliko vekova stalnih borbi sa Bugarima i Vizantijom formirana je srpska država, čiji uspon počinje u drugoj polovini XII veka, pod Stefanom Nemanjom. Nema direktnih svedočanstava o postojanju grada u to vreme, mada postoje dokazi o vrlo gustoj naseljenosti.

Ni u delima o Petru Deljanu čiji su odredi krstarili ovim krajevima u prvoj polovinji XI veka, ni u knjigama ratnih istoričara vizantijskog cara Mihajla Komnina koji je ratovao sa srpskim županima u XII veku, ni kasnije do 1371. nema pomena Kruševcu na ovom mestu.

Ako je ispravno protumačen natpis sa nadgrobne ploče pronađene u Kruševcu, onda je na mestu današnjeg grada još 1311. postojalo veće naselje sa istim imenom.
Kruševac je, kao svoju prestonicu, podigao knez Lazar (rođen oko 1329. u Prilepcu kod Novog Brda). Zvanično, kao godina osnivanja Kruševca se uzima 1371., a verovatno je grad završen za oko dve godine – do 1373. Kruševac su zidali novobrdski majstori koje je knez Lazar doveo sa sobom. Grad je, praktično, nastao odjednom, kao poslednje utočište srednjevekovne srpske države pod naletima azijatskih hordi, kada je knez Lazar, prešavši iz Novog Brda, preselio svoju prestonicu.
Tek iz 1376/7. godine imamo prvi trag o gradu, u bolonjskom prepisu ravaničke povelje.

Srednjevekovne naušnice, nalaz sa lokacije Konopljište (Čitluk)

Grad je postao privredno i kulturno središte, i nada Srbije. Mesto iz koga se rukovodilo, i koje je davalo inicijative za organizaciju zemlje. U njemu su bili okupljeni najučeniji u najumniji ljudi zemlje. Vlastela, ugledajući se na Lazara, podiže nove gradove i manastire. Nastaju crkve Lazarica, Ravanica, Kalenić, Ljubostinja, Naupare, Manasija, Veluća, i gradovi Kruševac, Stalać, Koznik,…

Jedno predanje kaže da je Kruševac dobio ime po kamenu krušcu, oblom rečnom kamenu kojim je većim delom grad i sazidan.

Najstarija poznata imena Kruševljana potiču sa nadgrobne ploče, sa kraja XIII i početka XIV veka. Na njoj se pominju Vukota i njegov sin Medoš.

Posle Kosovskog boja Kruševac je prestonica vazalne Srbije kojm upravlja Milica, a kasnije njen i Lazarev sin, despot Stefan.

Turci napadaju Kruševac 1413. i dosta oštećuju grad, ali ga ne osvajaju. U tome uspevaju tek 1427., posle smrti despota Stefana. 1444. Kruševac je u rukama Đurđa Brankovića, a Turci ga konačno porobljavaju 1454. Tada Kruševac ima tursko ime: Aladža Hisar (Šareni grad).

Novi vek

Mnoge godine pod turskom vlašću su dovele do toga da grad izgubi na značaju. Iz XVII veka imamo zapise Evlije Čelebije i putopisca Brauna (1669.).

Na kratko, u vreme austrijsko – turskog rata 1689., grad je bio oslobođen od Turaka. To se desilo još dva puta u XVIII veku: 1737-1739. godine, i za vreme Kočine krajine, 1789. Grad je vraćen Turcima 1791., Svištovskim mirom.

U Prvom srpskom ustanku grad je oslobođen 1806., i bio slobodan do 1809. 1810. ustanici ga opet zauzimaju, ali sa krajem ustanka 1813. opet pada pod Turke.

Konačno oslobođenje od Turaka Kruševac je dočekao tek 1833. godine, posle mnogo truda i zalaganja lokalnog stanovništva vođenog od strane kneza Miloša.
Po oslobođenju počinje nagli razvoj i napredak, za koji grad može da zahvali povoljnom geografskom položaju. Raste broj stanovnika, jača privreda.

Značajne su godine:

1839. osnovana radionica sapuna, kasnije “Merima”
1857. prva čitaonica
1865. otvorena Gimnazija
1867. prva apoteka u Kruševcu, ali i u Srbiji
1889. počela izgradnja vojne fabrike “Obilićevo” i proslavljeno 500 godina od Kosovske bitke (postavljen kamen temeljac za izgradnju Spomenika)

XX vek

Balkanski ratovi su na front poslali veliki broj dobrovoljaca iz grada. U Prvom svetskom ratu grad je 1915. primio ogroman broj izbeglica i mnoge državne organe i ministarstva u povlačenju pred Austrijancima.

Okupacija pod Austro-Ugarskom, tokom Prvog svetskog rata, je bila stravična. Veliki broj ljudi je poginuo, grad je porušen i veoma osiromašen.

Oslobođenje je došlo 1918. posle sedmodnevnih borbi.

Kao u celoj zemlji u to vreme, tako se živelo i u Kruševcu. Dinastički prevrati, klasni sukobi, radnička društva, nove fabrike…

Ni Drugi svetski rat nije bio bolji za Kruševac. Velika razaranja, pljačke i mnogo žrtava.

Grad je iz ruku Nemaca oslobođen 14.oktobra 1944.

Posle Drugog rata ponovo dolazi period burnog ekonomskog i kulturnog razvoja grada. Grade se škole, fabrike, infrastrukturni objekti, stanovi i sve ono što jednom gradu i njegovim stanovnicima treba.

Razvijaju se hemijska, metalna drvna, građevinska, tekstilna i prehrambena industrija. Napreduje školstvo, kultura i zdravstvo. Krupnim koracima grad prati razvoj zemlje.

Ono što je u zadnjoj četvrtini veka zadesilo Jugoslaviju odrazilo se i u Kruševcu. Privredna i socijalna kriza je počela ozbiljno da nagriza i umanjuje standard ljudi. Ratovi s kraja veka uneli su nesigurnost i odneli žrtve i iz ovog grada.

U bombardovanjima 1999. godine porušena je gradska toplana i delovi fabrike “14.oktobar”. Kruševac je, sa svojom okolinom, na Kosovo poslao preko 7 000 svojih građana. Po završetku ratnih dejstava Rasinski okrug je primio oko 30 000 izbeglih sa Kosova.

Kruševac danas

Sa novim vekom Kruševac se suočava i sa novim problemima. O njima će, kada za to bude vreme, pisati neki drugi istoričari.

Danas na teritoriji kruševačke opštine postoji, računajući i grad, tačno 101 naselje, i živi oko 150 hiljada stanovnika. U samom gradu živi oko 65 hiljada stanovnika.
Kruševac je administrativno sedište Rasinskog okruga.

Opština Kruševac zahvata površinu od 854 km2. Grad je smešten na geografskim koordinatama 43.58° severno i 21.32° istočno.

Mi, stanovnici današnjeg Kruševca, osećamo sve svakodnevne probleme: privrednu i socijalnu nestabilnost, „tranziciju“ koja se, najčešće, ogleda u rasprodaji nekada uspešnih firmi, besparicu i nezaposlenost, atmosferu opšteg rasula i propadanja.

Verovatno je korist od istorije i u tome da vidimo da je bilo i težih vremena iz kojih je Kruševac sa svojim žiteljima „isplivao“, ali i da je bilo vremena u kojima se živelo bolje i da tome težimo.

Izvor: 037info