O podizanju crkve Sv. Stefana u Kruševcu, poznatije pod imenom Lazarica, govori Konstantin Filozof u Žitiju despota Stefana Lazarevića. Kasniji srpski rodoslovi ne pružaju ništa novo i nepoznato u odnosu na ovaj za sada jedini autentičan izvor o podizanju Lazarice.

Jasno je da se građenje crkve neposredno vezuje za podizanje prestonice i da je knez Lazar, kao ktitor, posvećuje arhiđakonu Stefanu, inače patronu dinastije Nemanjića, a u slavu svoga prvorođenog sina Stefana, naslednika prestola. Sagrađena u jezgru kruševačkog velikog grada, Lazarica pripada grupi pridvornih , odnosno prestonih crkava. Njenu namenu dvorske crkve potvrdila su i arheološka istraživanja, jer nisu otkriveni nikakvi tragovi njoj savremenih pratećih objekata neophodnih za život monaha. Raskošni oblici i skladni oblici arhitekture Lazarice, bogatstvo polihromije fasada i vrsna izrada plastičnog ukrasa doprineli su da već savremenici atributom “najkrasnija “ izreknu sud o njenoj lepoti.

Od konačnog pada Kruševca pod tursku vlast, 1455. godine, sve do prvih decenija XVIII veka, oskudni istorijski izvori ne dopuštaju da pratimo događaje vezane ze Lazaricu. U opisima Kruševca koje su iz tog vremena ostavili putopisci nalazimo samo uputna kazivanja o postojanju “lepe crkve“. Moguće je predpostaviti da je ubrzo po uspostavljanju turske vlasti u Lazarici zamrzla bogoslužbena aktivnost, jer su se Turci nastanili u tvrđavi i crkva je postala nepristupačna za Srbe. Pominje se da je u vreme turske vladavine korišćena kao staja za konje. Prvobitni krovni pokrivač Turci su skinuli iskoristivši olovo za saraj velikog vezira Sokolovića na Kaba-Sakalu. U takvom stanju, izložena padavinama i nemarnosti turskih vlastodržaca. Lazarica je morala zapusteti.

Ruinirana, bez krovnog pokrivača, crkva je odolevala do početka trećeg austrijsko-turskog rata (1736-1739). Tada je ober-kapetan Mlatišuma osvojio Kruševac i držao ga zajedno sa pukovnikom Lentulusom do 16. oktobra 1737 godine, kada se varoš ponovo našla pod turskom vlašću. U sledeće dve godine ratovanja Kruševac nema raniji značaj. Za vreme za Srbe povoljne, ali kratkotrajne austrijske vlasti u Kruševcu, ili nešto kasnije, oslikana je Lazarica. Po svoj prilici u vreme živopisanja, na crkvi su izvršene najnužnije opravke. Lazarica je ubrzo ponovo zapustela i dospela u veoma rđavo stanje, o čemu govori deo teksta vojno-geografskog opisa Srbije pred Kočinu krajinu iz 1784 godine: “U ovom mestu nalazi se 120 hrišćanskih i 150 turskih kuća, jedna crkva do sada u dobrom stanju i jedna vrlo velika, zidana, gotovo propala crkva, koja je bila dvorska crkva srpskoga (kneza) Lazara… “. Očigledno da je pored Lazarice (uz današnju Miličinu ulicu), s obzirom da je istočni zid ovog objekta prvobitno bio iskopan kao polukružni.

Kratkotrajan preporod Lazarica je doživela u vreme četvrtog austrijsko-turskog rata (1788-1791), kada su dobrovoljački odredi carskog pukovnika Srbina Mihaila Mihaljevića zauzeli Kruševac i proterali Turke iz varoši i tvrđave (4 januara 1790). Po Mihaljevićevom naređenju, zadužbina kneza Lazara je očišćena, u oltaru postavljena časna trpeza i posle toga održana služba. Verovatno je došlo i do promene crkvene slave Lazarice, koja se posvećuje Rođenju Bogorodice. Dogodilo se to sigurno pre 1812 godine, jer je tada Karađorđe poklonio zvono koje je do danas sačuvano – “Cerkve hrama Roždestvo presvjatija Bogorodici“. Već 1791 godine Turci su ponovo zaposeli Kruševac i u Lazaricu smestili barut, što traje do konačnog oslobođenja grada od Turaka 1833 godine. Tek od tada se mogu sa više izvesnosti, jer postoje nešto podrobniji izvorni podaci (arhivska građa, crteži, gravire, putopisi), pratiti mnoge promene na arhitekturi Lazarice, nastale kao plod dobronamernih, ali nestručnih obnova preduzetih tokom XIX veka.

Prva obnova Lazarice u XIX veku usledila je neposredno po oslobođenju od Turaka i pripajanja Kruševca Kneževini Srbiji. Knezovi Suda kruševačkog 18 maja 1833 godine pišu knezu Milošu da su “… crkvu otvorili, očistili, malo oltara pregradili i narod se Bogu moli, budući tako da su kubeta koja se na crkvi nalaze, črez toliko vreme i silu izprovaljivata, zato ovdi pokornejše pripitujemo, eda bi nam ista kubeta malo natkriti dozvolito bilo“. Prema vrsti zahvata, koji se u ovom slučaju svode na najnužnije opravke, može se predpostaviti da je u to vreme arhitektura Lazarice uglavnom zadržala autentične oblike graditeljstva iz XIV veka. Opravkom iz 1833 godine nije trajnije osposobljena crkva, jer samo tri godine kasnije francuski putopisac Ami Bue ističe teško stanje u kome se ona nalazi, ukazujući istovremeno i na ostatke živopisa.
U Lazarici je vršeno bogosluženje do početka druge obnove, koja je usledila 1843 godine, neposredno po stupanju kneza Aleksandra Karađorđevića na presto Srbije. Ova obnova, koju sa neskrivenom gorčinom opisuje Feliks Kanic, označila je početak znatnijeg narušavanja autentičnog izgleda crkve. Živopisne fasade su premalterisane i prekrečene, preko propalog živopisa iz XVIII veka izvršeno je, na grubom malternom sloju, delimično oslikavanje crkve.

Postavljen je raskošan ikonostas, urađen 1844 godine zaslugom kruševačkih esnafskih udruženja koji je do danas sačuvan. Rezultati velike obnove Lazarice iz 1843 godine delimično se moze sagledati na prvom poznatom crtežu Lazareve zadužbine, izvedenom na crkvenom barjaku 1844 godine.

U neko vreme, između 1844. i 1857. godine, došlo je do izvesnih promena na arhitekturi, koje se mogu ustanoviti poređenjem crteža iz 1844. sa crtežom generala Dragaševića i z 1857. godine. Dragaševićev crtež, drugi u nizu poznatih ili sačuvanih crteža kruševačke crkve, prikazuje Lazaricu sa jugoistočne strane. S izuzetkom nešto mlađeg Kanicovog crteža, Dragaševićev je korektnije izveden od svih kasnijih crteža Lazarice nastalih do kraja XIX veka. Najzanimljiviji detalj je kula-zvonik nad pripratom, sa završnim elementom arhitekture koji je pretrpeo izmenu. To više nije slepo kube, već kubični završetak kvadratnog preseka sa piramidalnim krovom na četiri vode. Vidi se da je kula-zvonik imala bifore samo sa tri strane, dok se na istoku nalazio širok, lučno završeni jednodelni otvor kao graditeljsko rešenje iz XIV veka.
Sledeće, 1858, godine, monumentalnost čistih oblika kule-zvonika nad pripratom drastično je narušena naziđivanjem tornja sa satom, postavljenim na južnoj, zapadnoj i severnoj strani. Postoji podatak da je sprat sa satom nazidao inženjer okruga kruševačkog M.Matijašić. “’Bela crkva“ je tada cela prekrivena limom, a nad tornjem i glavnom kupolom, na četvorostranim, odnosno osmostranim baroknim polukalotama, postavljene su vitke lanterne. Obaveštenja o obnovi nalazimo kod mitropolita Mihaila. O ovoj obnovi pišu i M.Đ.Milićević i F.Kanic, koji podvlači da je zvonik nad pripratom “unakažen neodgovarajućim pokrovom i dogradnjom.’ Na Kanicovom arhitektonskom snimku zapadne fasade iz 1860. godine i crtežu iz iste godine vidi se luneta nad zapadnim ulazom, a nema moravske plastike na arhivolti nadvratnika glavnog portala, što odgovara crtežu iz 1844 godine i ukazuje na, verovatno, izvorno rešenje ovog dela zapadne fasade crkve.

Sa nita sačuvanih Titelbahovih gravira veduta Kruševca “sa moravske strane“, nastalih od 1863 do 1883 godine, može se z aključiti da je sedamdesetih ili osamdesetih godina XIX veka bio uklonjen sprat sa satom podignut 1858. godine, i zamenjen kupolom sa okruglim tamburom i prozorima, istovetnom glavnoj kupoli crkve.

Poslednju obnovu u XIX veku Latarica je doživela 1884/1885 godine, uoči velike proslave petstogodišnjice Boja na Kosovu (1889), o čemu svedoči Titelbahov crtež crkve iz 1885. i nekoliko fotografija nastalih pre 1902 godine, koje ga u celini ponavljaju. Zapadna kupola je uklopljena i umesto nje ponovo je postavljen toranj sa satom, veoma nalik onom iz 1858. godine. Fasade Lazarice u odnosu na 1858 nisu pretrpele značajnije promene, ostavši i dalje pod krečnim premazom sve do 1902 godine.

Početkom XX veka, spoljašnjost Lazarice odaje višestruke dogradnje i obnove, izvršene tokom prošlog stoleća. Nastojanja da se crkvi vrati prvobitan izgled potiču iz 1887 godine. Tada je, po nalogu Ministarstva prosvete i crkvenih poslova, u Kručevcu boravila komisija sastavljena od trojice stručnjaka “ M.Valtrovića, A.Bugarskog, D.Živanovića “ koja podnosi predlog o načinu obnove. Ista komisija je 1889 godine, po želji kraljice Natalije, izradila plan restauracije. Krajem 1901. godine, ponovo je bilo pokrenuto pitanje restauracije prema komisijskom planu iz 1889 godine. Tokom 1902 godine sa crkve je obijen nov malterni premaz, a početkom 1903 godine stručna komisija (P.Popović, D.Živanović, J.Ilkić) podnosi izveštaj po kome bi se restauracija vršila. Na veliko zauzimanje tadašnjeg ministra građevina Vlade Todorovića, Ministarstvo prosvete je odobrilo restauraciju i za nadzornog stručnjaka odredio arhitektu Ministarstva građevina Peru J. Popovića. Pod njegovim rukovodstvom restauracija Lazarice započeta je septembra 1904. godine.

Ilustracija objavljena u novinama "The Graphic", 26. avgusta 1876. godine.

Na građevini kakvu Popović zatiče dominira sprat sa satom podignut iznad kule-zvonika nad pripratom, sa baroknim krovnim završetkom koji ima i glavna kupola. Na bočnim otvorima priprate bila su vrata, a iznad zapadnog ulaza plitka niša – luneta. U unutrašnjosti crkve Popović je zatekao drvene stepenice koje su povezivale pripratu sa kulom-zvonikom, kao i ostatke živopisa iz 1843 godine.

Prema dokumentaciji Pere Popovića, njegovim objavljenim radovima i na osnovu današnjeg izgleda crkve, moguće je utvrditi etape rada i vrstu učinjenih zahvata. Do kraja 1904. godine uklonjeni su naknadni nazici, sprat sa satom, poprečni krak iznad krovnog venca priprate i barokni krovni aneksi. U 1905. godini završena je obnova elemenata gornje konstrukcije. Na osnovu pokazatelja na samoj građevini i povratne analogije sa zvonikom crkve u Brusu, restaurisan je završetak kule-zvonika nad pripratom, odnosno “zapadno kube ‘. Predpostavljajući da su dvojni otvori postojali na sve četiri strane kule-zvonika, Popović je i na istočnoj strani konstruisao biforu, mada je tu morao zateći prvobitan jednodelni otvor. Glavna kupola, kojoj je zadržana postojeća osnova tambura, potpuno je obnovljena prema kupoli crkve manastira Ravanice. Kameni venci urađeni su “po primeru venaca u manartiru Naupari ‘, dok je, istovremeno, obrađen kalkan iznad oltarske apside.

Do kraja 1906 i delimično u 1907 godini, okončani su poslovi va ostalim fasadnim površinama i u unutrašnjosti crkve. Zamenjeni su svi oštećeni delovi kamene plastike, potpuno restaurisana dva prozora i više arhivolti na severnoj fasadi. Šah-polja su islikana na svim šidnim platnima ispod slepih arkada, a u materijalu obnovljena na delovima zapadne fasade. Restaurisan je zapadni portal, sa koga je bez dovoljno opravdanja uklonjena luneta. U potpunosti su obnovljeni severni i južni otvor priprate, po uzoru na Lazarevu pripratu u Hilandaru. Za obradu parapeta poslužili su modeli hilandarskih parapetnih ploča, uz izvesna odstupanja u rasporedu i obradi biljnih i geometrijskih motiva.

U unutrašljosti crkve Popović je odstranio freske iz 1843 godine i obio malter sa namerom da otkrije stari živopis. O tome beleži “…Pri obivanju maltera nisam mogao naići na stari živopis, jer je prilikom obnove njene stari lep sa živopisom obiven do zida!“ Ostatke fresaka iz XVIII veka pronašao je u otvorima priprate i zapadnog ulaza i takođe ih uklonio.

Iz Popovićevih podataka može se zaključiti da je restauracija crkve bila završena 1907 godine, jer su obavljeni poslovi tada zvanično komisijski primljeni i povoljno ocenjeni. Ukupna vrednost radova u periodu 1904-1907. iznosila je 35.692 dinara, obezbeđenih iz kapitala crkve Lazarice. Međutim Popobić je smatrao da treba oblikovati prostornu celinu crkve, pa je tokom 1908. godine uklonio drveno stepenište iz priprate, zvona iz kule nad pripratom, a na 20m od zapadne fasade sagradio posebnu zvonaru sa satom. Završni čin restauracije obeležen je znatno kasnije podizanjem monumentalne ograde južno od crkve. Prema zapisniku sa sednice Saveta crkvene opštine kruševačke, od 18. maja 1933. godine, odobrena je suma od 74.226,45 dinara za podizanje ograde, posle zaključka da “ostvarenje’ovog plana našeg uvaženog arh. G. Pere Popovića, ni u kom slučaju ne treba propustiti“. Na osnovu zapisnika sa sednice Privremenog Poverenstva kruševačke crkvene opštine, od 9. juna 1938, radi dovršenja monumentalne ograde “koja je već na završetku ‘, izuzeta je iz kapitala crkve Lazarice kod Državne hipotekarne banke suma od 40.305 dinara.

Popovićev rad na restauraciji Lazarice, i pored nekih propusta, svakako zaslužije povoljnu ocenu. Pri tome se mora uzeti u obzir da je to bio pionirski rad ove vrste u Srbiji, sa dalekosežnim značajem za ukupan razvoj konzervatorsko-restauratorske službe, i da je izveden stručno, savesno i temeljno. Takođe, moramo se složiti da je ovom restauracijom Lazarici u najvećoj meri vraćen prvobitan izgled. Po ozboljnosti pristupa poslu, izboru metoda i konačnoj realizaciji, Popovićev rad može biti podsticajan i za mnoge savremene restauratorske poduhvate.

Za vreme sistematskih arheoloških istraživanja Kruševca, od 28. avgusta do 4. septembra 1967, pod rukovodstvom Branislava Vulovića obavljeni su neophodni konzervatorski zahvati na arhitekturi Lazarice. Tada je delimično zamenjen krovni pokrivač, namesto dotrajalih opeka postavljene su nove i popravljen je pločnik oko crkve, izvršeno je fugovanje u visini krovnih venaca, arhivolti i kubičnih postolja sa mestimiznom preradom zupčastih venaca. Tom prilikom su uklonjena i sva slikana šah-polja. Opravdanost ovog postupka dolazi u sumnju, jer je P.Popović obnovio šah-polja prema tragovima na koje je naišao. Radi uspostavljanja celine lazarevog grada, uklonjena je i monumentalna ograda i izmeštena na kruševačko groblje. Kao trag njenog postojanja i završnog čina Popovićeve restauracije sačuvana je ulazna kapija.

Lazarica kakvu danas vidimo uglavnom je zadržala izgled koji joj je dao Pera Popović. Tek posle njegove restauracije, mnogobrojnim istraživačima je bilo omogućeno izučavanje izuzetnih vrednosti arhitekture i kamene plastike Lazareve pridvornice. Čitava plejada vrsnih naučnika, počev od Gabrijela Mijea i Miloja Vasića, nije mogla zaobići Lazaricu u okviru proučavanja spomenika moravske stilske grupe i pozne vizantijske arhitekture. Danas, prkoseći vremenu, Lazarica ponosno stoji kao najlepši dragulj Kruševačkog grada, obavljajući bogosluženje kao gradska parohijalna crkva u sastavu niške eparhije.