Svakako da nije slučajno što Kruševac obeležava Vidovdan kao svoj Dan, a čitav mesec jun protiče u znaku svečanosti posvećenih ovom prazniku. Jer, Vidovdan je, tvrde istoričari, odavno postao sinonim velikih nacionalnih nadahnuća, praznik srpske sudbine, dan naših pobeda i poraza, jedan od najdramatičnijih datuma u našoj istoriji… Pritom Kruševljani vide i posebu vezu ovog dana sa svojim gradom.

Vidovdan je u novijoj istoriji povezan sa Kosovskim bojem i stradanjem svih onih koji su u ratovima dali život za otadžbinu, pa se u crkvama obavljaju pomeni za sve postradale u ratovima. Kao državni praznik obeležava se radno, a u spomen na Kosovsku bitku, koja se odigrala 28. juna 1389. godine, odnosno 15. juna po starom kalendaru na Gazimestanu i predstavlja sećanje na poginule u svim ratovima.

To je, prema mišljenju istoričara, važan datum u kolektivnoj svesti srpskog naroda i jedan od temelja kolektivnog identiteta. Simbolizuje, prema tom konceptu, slobodu, otpor tuđinu, negovanje patriotizma, nacionalnog bića, viteštva i herojstva, ali i prekretnicu posle perioda uspona pod vladarima iz dinastije Nemanjića.

Stradanju srpskih vojnika je posvećen spomenik podignut na Gazimestanu 1953. godine, rad Aleksandra Deroka, dok Spomenik kosovskim junacima, koji je otkriven 28. juna 1904. godine u okviru proslave stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, u prisustvu kralja Petra prvog Karađorđevića, predstavlja simbol Kruševca i delo je srpskog vajara Đorđa Jovanovića.

Posle Kosovske bitke, telo kneza Lazara (1329-1389) je sahranjeno u manastiru Ravanica, a u seobi Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem krajem 17. veka je preneto u fruškogorski manastir Vrdnik.

Vidovdan je duboko ukorenjen u svesti stanovništva na ovim prostorima kao dan pogibije kneza Lazara u borbi za očuvanje svoje države i naroda. U srpskoj narodnoj tradiciji, Vidovdan se obeležava kao dan Kosovskog boja, a srpska crkva ga je 1892. godine i uvrstila u svoje praznike, posle proroka Amosa i Svetog Kneza Lazara.

„Novine Srpske“ opisale su kako je obeležen 1889. godine: 

“Jutros prestonica Lazareva sva u crnini osvanula. Tih i svečan izgled varoši divno prikladan znamenu dana. Oko 9 sati je počela služba božija. NJ. Veličanstvo Kralj u pratnji g.g. Kraljevskih Namesnika K. S. Protića i Beli Markovića, sviju članova vlade s predsednikom ministarstva g. Grujićem na čelu, i visoke svite Svoje, Prisustvovao je službi božijoj. Prigodni trenuci službe praćeni su gromkim pucnjavama topova i pušaka. Oko crkve Lazareve i pred stanom NJ. V. Kralja slegao se silan svet, koga je bilo preko pet hiljada. Dva bataljona pešadije i artiljerije dičili su redove guste sakupljenog naroda pred crkvom Lazaricom. Posle službe božije bio je pomen kosovskim junacima u crkvenoj porti u naročito sagrađenom i crninom ukrašenom paviljonu. Činodejstvovao je g. mitropolit Mihailo s episkopom Jeronimom i mnogobrojnim sveštenstvom, uz pratnju divnih crkvenih pesama danu ovome prigodnih, koje su izvođene s puno melodije i duha naših pevačkih društava. Pomen je u glavnim momentima također bio praćen pucnjavom iz topova i pušaka.

NJ. Visokopreosveštenstvo g. mitropolit Mihailo držao je prigodnu besedu. Posle pomena osvećena je nova i bogato ukrašena zastava pevačkog društva Obilić, koju je društvu darovao NJ. Veličanstvo Kralj. Od porte do gimnazije Kralja su neprestano pratili burni usklici mnogobrojnoga naroda: Da živi Kralj Aleksandar I! A pošto je Kralj došao u stan, pred NJim su prodefilovali u divnom bojnom poretku svi prisutni redovi vojske. Za sve vreme efilovanja narod je također klicao neprekidno pozdravljajući Kralja.

Posle podne u 5 časova bilo je, prema već utvrđenom programu, polaganje temelja za spomenik kosovskim junacima srpskim. Od crkve NJ. V. Kralj s g.g. Namesnicima, članovima vlade i svitom, mitropolitom, monogobrojnim sveštenstvom i narodom uputio se bio mestu gde će spomenik biti na sred malenog ali divnog Kruševca. Kad se stiglo do samog mesta, ministar predsednik g. S. Grujić, đeneral, govorio je lepu kratku besedu, pročitavši u isto doba i spomenicu, koja se stavlja u temelj spomeniku. Za tim je NJ. V. Kralj zlatnim čekićem udario tri puta u kamen temeljac uz gromke i burne usklike naroda: Živeo! Posle toga je besedio g. Jov. Dragašević, pukovnik, u ime glavnog priređivačkog odbora, pročita i lep poziv odbora na prikupljanje priloga za spomenik, koji će se na obeleženom mestu u Kruševcu podići, a za koji je otvorio upis NJ. Veličanstvo Kralj s prilogom od 2.500 dinara. Za vreme polaganja temelja a i ujutru pred crkvom, dve devojčice u lepom narodnom odelu prodavahu male kite cveća s Kosova Polja, s crnom vrpcom i natpisom na njoj: Spomen sa Kosova!“

U Kruševcu se Vidovdan danas proslavlja sa svim atributima gradske slave, kao i Duhovi ili Sv. Trojica. Na Vidovdan se takođe svake godine, u crkvi Lazarici, daje pomen kosovskim, ali i svim drugim izginulim srpskim ratnicima u oslobodilačkim ratovima.

– Vidovdan je više od praznika, Vidovdan je srpska Golgota, Zavet Cara Lazara sa svim srpskim vojvodama, da se u istom trenu – strada za Krst Časni i slobodu zlatnu. Vidovdan je izbor za Carstvo Nebesko u večnosti i dostojanstvo čuvanja nacionalne kulture i identiteta – kaže arhimandrit mr Aleksej Bogićević, iguman manastira Svetog Luke u Bošnjanu,

I u prošlosti i u savremenoj istoriji, nijednog datuma kao 28. juna Srbija nije morala da donosi teške odluke i da bira put.

Onaj prvi, „preteča“ svih naših Vidovdana, bio je pre ravno 629 godina. Lazarev izbor Carstva nebeskog, žrtvovanja za više vrednosti i slobodu po svaku cenu, učinili su Vidovdan mitskim danom. Neraskidivo su ga povezali sa idealom mučeništva i opredeljenjem za večno i duhovno, naspram prolaznog i materijalnog. Baš taj knežev izbor i odricanje od ovozemaljske slave i uspeha vremenom su postali potka nacionalnog etosa Srba, zapisao je J. Matijević.

A u znamenitu Kosovsku bitku srpska vojska je krenula upravo iz svog prestonog grada, Kruševca, u čijem je središtu dvor sa jednom od najvećih svetinja, Lazaricom u kojoj se prema predanju srpska vojska pričestila uoči odlaska u boj na Kosovo. Tokom bitke, zarobljen je i pogubljen knez Lazar, kao i veći broj najuglednijih srpskih ratnika.

„Pođimo, braćo i čeda, pođimo na podvig koji je pred nama, ugledajmo se na nagradodavca Hrista. Smrću poslužimo dužnosti, prolijmo krv našu, iskupimo život smrću i dajmo udove naših tela nepoštedno za otačastvo naše, a Bog će se svakako smilovati na ostatke naše i neće istrebiti do kraja rod i zemlju našu“ – bile su reči kneza Lazara pred bitku.

Kosovska bitka (ili boj na Kosovu) je vođena na Vidovdan 15. juna 1389. godine (praznik joj je danas 28. juna po Gregorijanskom kalendaru) nedaleko od Prištine, između srpskih i osmanskih snaga.

Srpske snage je predvodio knez Lazar Hrebeljanović i među njima su bile i snage njegovih srodnika i saveznika, dok se na čelu turske vojske nalazio sultan Murat I sa sinovima Jakubom i Bajazitom.

U prvoj fazi bitke, srpske snage su potisnule protivnika, a jedan od srpskih vitezova (Miloš Obilić) je uspeo da ubije sultana Murata. Njegov sin Bajazit je uspeo posle toga da konsoliduje svoje redove i krene u protivnapad u kome je zarobljen knez Lazar. On je po njegovom naređenju pogubljen, posle čega se osmanska vojska povukla sa bojišta i napustila Srbiju.

Prvi izvori o samoj bici govore o srpskoj pobedi, a tek kasnije se javljaju navodi o nerešenom ishodu i srpskom porazu (sredinom XV veka). Zbog toga se smatra da je sama bitka završena najverovatnije srpskom pobedom ili eventualno nerešeno, ali ona po svojim dalekosežnim posledicama predstavlja otomansku pobedu.

Lazarevi naslednici su pod pritiskom mađarskih napada (jesen 1389) i njihovih kontakata sa Vukom Brankovićem, sklopili u prvoj polovini 1390. godine mir sa Bajazitom i priznali njegovu vrhovnu vlast. Uz pomoć njegovih trupa, oni su uspeli da potisnu Mađare i povrate izgubljene predele u zapadnoj Srbiji.

Kosovska bitka je imala veliki odjek u tadašnjoj Evropi i uspela je da privremeno zaustavi osmansko širenje u Evropi. Ona je tokom narednih vekova postala centralni motiv srpske narodne epske poezije i centralni motiv srpskog nacionalnog identiteta.

Etnolog Dragomir Antonić tvrdi da je Vidovdan najveći praznik u Srba i praznik sabornosti Srba.

– Pravoslavna crkva ga je uvrstila u kalendar tek 1892, a u ranijim vremenima ovaj dan je bio posvećen proroku Amosu, a kasnije i knezu Lazaru. Narodna vera i obredne radnje vezane za ovaj dan znatno su starijeg porekla, a praznik Vidovdan samo je nastavak kulta starog slovenskog božanstva Vida, koji je nepoznat u pravoslavnoj tradiciji.

Oživljavaju se priče o Kosovskoj bici, caru Lazaru i srpskim junacima. Starci tvrde da se u ponoć vode promene, pa iz bistrih pređu u crvene, jer je mnogo naših junaka iskrvarilo od Kosova do danas. U crkvama se daju parastosi kosovskim, a ponegde i svim izginulim ratnicima. Narod kaže da i kukavica na ovaj dan prestane da kuka za izginulim na Kosovu polju.

Kruševljani su i ove godine obeležili Vidovdan kao Dan grada, ali ovoga puta su, podizanjem spomenika kneginji Milici pokazali koliko neguju sećanje na prve godine postojanja grada u drugoj polovini 14. veka.

Simbolično, autorski rad eminentnog skulptura Zorana Ivanovića oživeo je na trgu koji nosi ime kneginjinog sina, despota Stefana Lazarevića, a nedaleko od spomenika osnivača grada Kruševca, kneza Lazara Hrebeljanovića u Arheološkom parku Lazarev grad. Statua knjeginje je još jedan simbol prestonog srednjovekovnog grada u čijem je središtu dvor sa jednom od najvećih svetinja, Lazaricom u kojoj se prema predanju srpska vojska pričestila uoči odlaska u boj na Kosovo.

– Kneginja Milica je svojim divnim majčinskim primerom pokazala našem rodu kako je časno i veliko biti majka, a ona je bila majka osmoro dece – rekao je patrijarh srpski Irinej, koji je osveštao spomenik na rekonstruisanom trgu.

Izvor: RTK