Proces urbanizacije varoši, započet neposredno nakon oslobođenja od Turaka, izradom prvog regulacionog plana 1836. godine, prema projektu inženjera Franca Jankea, nastavljen je i u drugoj polovini veka. 

Od kada su Srbi predvođeni knezom jastrebačkim Veselinom Ćirkovićem, arhimandritom svetoromanskim Savom Petrovićem i Trnjanskim i Kožetinskim kneževima oslobodili Kruševac od turske vlasti, prošlo je 189 godina. Skandal koga su otmicom devojaka, navodno napravili turski begovi, braća Frenčević, bio je povod knezu Milošu Obrenoviću da podigne bunu u Kožetinu. Njih 1.850 sa jedva 450 pušaka u oslobađanje Kruševca krenulo je iz porte crkve Svetog Nikole u Vrbnici i 1832. godine, bez ispaljenog kuršuma, zaposelo grad.

Pre ovog događaj pregovori našeg kneza, Rusa i Turaka trajali su 17 godina.

Te 1815. godine na sastanku Marašli Alipaše i Miloša Obrenovića u Ćupriji, Miloš je dobio Beogradski pašaluk. Ali ono što je imao Karađorđe, a to su šest nahija kruševačkog Sandžaka, ostalo je pod upravom Turaka, jer Šašid Paša, koji je tada bio u Leskovcu, nije ih dao, iako su ih Srbi po Bukureštanskom ugovoru iz 1812. godine dobili.

Iza ovog događaja nastalo je zatišje, jer se knez Miloš uz podršku carske Rusije okrenuo svom najjačem oružju, diplomatiji.

Tek u novembru mesecu 1833. godine, opet pod pritiskom Ruskog dvora, sultan donosi novi hatišerif, odnosno novi ferman kojim se poništava mukada, poklon i administrativno kruševački Okrug ostaje kao administrativna jedinica i pripaja se Kneževini Srbije, odnosno staroj teritoriji Beogradskog pašaluka.

Ima dokumenata iz tog perioda, pre svega centralne ličnosti iz našeg kraja su braća Simić, Đorđević Stojan i naravno Miroslav Braljinac, koji je bio centralna figura i imenovan od strane kneza Miloša za upravnika kruševačke Nahije.

Kruševac je pre svih varoši knjaževstva dobio, inžilira (inženjera) da sa mesnom vlašću odredi „mesto za novu graditi se ovde imajući čaršiju… – zabeležio je hroničar Milutin R. Jugović.

On, dalje, podseća kako je do oslobođenja „varoš bila na nezdravom mestu, u bari“, pa je Miloš Obrenović naredio da se „žitelji sa kućama isele na brdo…“

Ali, pre seobe je trebalo „premeriti i obeležiti“ mesto za novu čaršiju. Dobar razlog da, od dva inžinjera, koliko ih je u tom trenutku imala Srbija, Franc Janke dođe y Kruševac. I, mesto za novu čaršiju izabrali su i „inžilirom izmerili“ Stojan Simić, privremeni nadziratelj nahije kruševačke, Milosav Braljinac, ispravnik okružja i Jovan Tucaković, sekretar okružja kruševačkog.

„Čim je inženjer završio posao, Mileta Radojković, veliki serdar Rasinski, javlja Milošu da, bez obzira na naredbu, narod „jošte do danas, 17. novembra 1834. godine, sveo nako po starome stoi…“ Iz tog vremena ostala su brojna „prošenija obšćestva kruševačkog“ (molbe) Sovjetu i isto toliko mnenija (mišljenja) Sovjeta, koja je u Kruševcu tolkovao Jefrem T. Obrenović, general major, no sa takvim uspehom da 13. septembra 1835. godine, raportom, moli Sovjet da se ništa „sireč“ premeštanja čaršije Kruševačke do idućega proleća ili dolaska njegove Svetlosti ne preduzima…“ – beleži Jugović.

I Sovjet je uvažio predlog Jefrema Obrenovića, pa je Kruševac 1835/36. godinu prezimeo na starom mestu.

Dolaskom Vučka Mutavdžića na mesto ispravnika okružja, započeto delo preseljenja čaršije krenulo je sa mrtve tačke:

„Vučko je naredio „Čaršilijama“ da se bez izgovora preseljavaju. U isto vreme, „u otnošeniju s Milostivešjem Gosudarem“ rešavao je i „… šta će biti sa trgovcima i meandžijama Grcima koji su pre Karađorđevog rata došli u Kruševac„. Mutavdžić zna da se takvi poslovi ne rešavaju bez „visočajšeg dozvoljenija i premi lostivšeg Odobrenja knjaževske svetlosti… Tako su tek u proleće Marko Nikolić, Nika Janković, Taorđe Stamenković, Panajot Janjić, Dana Janjić, Janja Živković, Taorđe Ristović i Aris Zoić pogradili svoje dućane y novoj čaršiji“ – nastavlja u svojoj hronici građenja čaršije Jugović.

A građenje čaršije napreduje. Pukovnik Petar Lazarević izveštava „gosudara“ da je u srezu „svuda sve mirno i zdravo i da se svaki črez ovi blagoprijatni vremena poljskim poslovima zanima. A ovdašnji pak žitelji s svoim preseljenjem kuća i s građenjem dućana svaki dan sve bolje uspevaju, tako da su osobito kuće pogotovu sve iz bare pedignute, i gore na opredeljena mesta ušoreno…“.

Ipak, nije sve jednostavno…

„Skoro završeno delo umalo da zaustave bezdušni groševi. Nije mnogo trebalo da dućanske bine (zgrade) budu domaćini vetrovima sa planine Jastrepca. Udarili groševi u glavu sajbijama zemlje. Sajbije (vlasnici) dućana rade su da plate „dvoinom“ (duplo) no što su sajbije zemlje platile Turcima. Pokušalo je i ispravničestvo u Kruševcu „između nji popravnenije po blagorasuždeniju učiniti„, ali bez uspeha. Nemajući snage, ali imajući „visokij nalog“ da niko u Kruševcu „od Turaka kuću, koi s takvom ćariti misli, kupiti nesme, ispravničestvo misli da sajbije zemlje treba da budu zadovoljne cenom „koju su im Čaršilije opredelili, no pritajažatelji zemlje dućanske ne pristaju“, pa se spisak vlasnika 107 dućana našao pred Sovjetom pa kako on bude „cenu pomenute ove dućanske zemlje milostivo opredeliti blagoizvoleo“ – beleži krušavački hroničar.

Sovjet je primio raport i spiskove i pita šta je sa žiteljima dogovoreno kad je izvršen izbor mesta i započeto razmeravanje.

Polovinom septembra 1836. godine Okružje kruševačko javlja Sovjetu da je „Stojan Simić, pre tri godine kad je Inžilir mesto, za novu graditi se ovde imajući čaršiju, premerio, i obeležio, žiteljima ovdašnjim, sazvašij ij sve u konak, zakazao, da slobodno Turske kuće kupovati mogu, a kad se nova čaršija postav ljala bude, onda Sajbije zemlje dužni ćedu biti zemlju onu za dućane opredeljenu, onima koji dućane takovima ograde, cenom onom prodati, kojom su ij od Turaka kupili, a ćar sajbijama zemlje da bude to, da svakij, koi je god u stanju, po jedan dućan sebi na onoj zemlji ograditi može, na koje su dragovoljno pristali, i tako proletos, kad su se dućani graditi počeli, nikakva druga pogodba između jedne i druge strane bila nije, no stare dućane u bivšoj čaršiji razvalili, i na opredeljeno, i Inžilirom premereno mesto, nove sebi sada sagradili“.

Proces urbanizacije varoši, započet neposredno bakon oslobođenja od Turaka, izradom prvog regulacionog plana 1836. godine, prema projektu inženjera Franca Jankea, nastavljen je i u drugoj polovini veka.

„Avgusta 1890. godine Kruševačka opština precizno je odredila granice prostiranja same varoši, a tokom 1899. urađen je generalni nivelacioni i regulacioni plan grada (inženjer M. Andonović), sa jasno izraženom tendencijom upotpunjavanja i grupisanja mreže ulica oko tadašnjeg urbanog jezgra, kao i njegovog širenja u pravcu jugoistoka“ – beleži Ema Radulović u „Pogledu na društvene i kulturno-umetničke prilike u Kruševcu u periodu od 1880. do 1940. godine“.

U tom periodu u Kruševcu se izuzev kuća za stanovanje, podseća ona, mahom u tradicionalnom balkanskom stilu i jednostavnih zanatlijskih i trgovačkih radnji, počinju graditi i prvi moderni stambeni i značajni javni objekti, po uzoru na graditeljske stilove srednjoevropskih zemalja. To su zgrada Gimnazije (1863), hotel Pariz (1867), kafana Zelena pijaca, kasnije apoteka D. Kedrovića (oko 1870), kafana Takovo (1890, prema projektu inženjera Save Braljinca), zgrada Kasarne (započeta u periodu posle donošenja zakona o reorganizaciji vojske, 1883. i formiranja garnizona u Kruševcu), kuće trgovaca Gligorija Maksimovića u Strahinjićevoj i Filipa Jovanovića Filipere, na uglu Čupićeve i Zmaja od Noćaja. Povodom proslave petstogodišnjice Kosovske bitke, događaja od nemerljivog nacionalnog i kulturnog značaja, koji će obeležiti kraj veka, na Vidovdan 1889. mladi kralj Aleksandar Obrenović postavio je kamen temeljac Spomeniku kosovskim junacima i barutani Obilićevo. U okviru priprema za proslavu jubileja duž glavne ulice i na trgovima postavljena je kaldrma.

Već početkom 1900. godine uže gradsko jezgro počinje dobijati fizionomiju urbanizovane celine, sa pretežno zanatskim i trgovačkim radnjama duž glavne ulice i stambenim zonama raspoređenim y neposrednoj blizini centra, naglašava Radulović i dodaje:

Početkom 20. veka u Kruševcu započinje period intenzivne graditeljske aktivnosti, koja će se, uglavnom, u kontinuitetu odvijati do Drugog svetskog rata.

Najreprezentativnija građevina Sresko načelstvo, izvedena je prema projektu arhitekte Nikole Nestorovića (1898– 1904), u neorenesansnom stilu, opšteprihvaćenom u arhitekturi javnih objekata toga doba u Srbiji.

Pored kasarne i objekata u krugu Barutane, u istom stilu sagrađena je 1902/3. Osnovna škola u Kosančićevoj ulici (Radnički univerzitet). U istom periodu (1903), dovršena je spratna zgrada na uglu Kosančićeve i Dušanove, sa dekorativnim elementima u duhu neobaroka i secesije, koju je vlasnik, poznati kruševački trgovac Borđe Marinković ubrzo poklonio Ženskoj zanatskoj školi.

Prema projektu arhitekte Dušana Živanovića, na platou jugoistočno od Centra varoši, podignut je, u srpsko–vizantijskom stilu, hram Sv. Đorđa, osvećen 13. juna 1904. godine.

Na Vidovdan, krajem istog meseca, povodom obeležavanja stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, kralj Petar 1 Karađorđević otkrio je Spomenik kosovskim junacima, rad Đorđa Jovanovića, najmonumentalnije delo srpskog vajarstva toga doba.

Od 1904. do 1908. godine trajali su restauratorski radovi na crkvi Lazarici, prema projektu i pod nadzorom arhitekte Pere J. Popovića, po čijim nacrtima su tokom 1908. izvedene zvonara i crkvena kuća, a znatno kasnije, 1938, i monumentalna ograda u porti, sa ulaznom kapijom postavljenom jugozapadno od crkve. U završnoj fazi izgradnje zgrade Načelstva, tokom 1904, P. Popović je bio angažovan na izradi projekta krovne konstrukcije sa kupolama, a prema njegovom planu izvršeno je i proširenje zgrade kruševačke Gimnazije 1908. godine. Za potrebe Kruševačke zadruge za kreditiranje privrede 1906. je sagrađena zgrada (posle 1 svetskog rata pretvorena u poštu), u maniru akademizma, sa secesijskim ukrasom na bogato raščlanjenim fasadama. Godinu dana posle izgradnje pruge na relaciji Stalać – Kruševac (1908), u gradu je podignuta železnička stanica, sa zgradom koja predstavlja mešavinu secesije i jedne varijante srpsko–vizantijskog stila na pročelju.“

Izvor: RTK