Prema narodnom predanju, stare česme vode poreklo još iz doba cara Lazara. Velika česma ili Lazareva, Mala ili Uroševa, Lazarička, Jug-Bogdanova ili Zulina i Dobra voda.

Prve česme srećemo u antičkoj Grčkoj a svoj procvat su doživele u tehničkim naprednijem Rimu. Lupus fontana – vučji izvori, prema predanju, najstarije su česme na ovom prostoru koje se vezuju za rimski period. Nalazile su se pored glavnog druma koji je vodio kroz zapadno-moravsku dolinu od Niša, preko Stalaća ka Ibarskoj magistrali. Isti putni pravac korišćen je i kasnije za pravljenje novih izvorišta“.

Kada je knez Lazar podigao vojno utvrđenje – mali grad sa dvorskom i pridvorskom crkvom i građevinama opasanim kulama i bedemima, van čijih je zidina bilo predgrađe sa zanatskim i trgovačkim radnjama, moralo se misliti i na potrebe stanovništva, od kojih je ona posebna bila za vodom. I, uz pomoć učenih ljudi, domaćih i stranih, krenulo se u pionirsko rešavanje tog pitanja, pri čemu je funkcionalni sistem vodosnabdevanja stvoren po principu „pet česama na istoj žici“.

1. Česma cara Lazara (Velika česma) i hamam
Česma cara Lazara se nalazi ispod samog srednjevekovnog grada. Njom su se svakako služili i stanovnici tvrđave u srednjem veku, otuda i njen naziv. Današnji izgled ovog objekta potiče iz turskog perioda, o čemu govori i natpis na turskom jeziku. Pored stare česme otkriveni su i ostaci hamama.
2. Uroševa česma se nalazi na stotinak metara od prethodne
3. Zulina česma je, po predanju, dobila naziv po imućnom Turčinu Zuli koji je preuzeo brigu o ovoj vodi.
4. Česma «Dobra voda» je svakako u turskom periodu služila islamskim vernicima koji su dolazili na molitvu u džamiju koja se nalazila preko puta ove česme.
5. Lazarička česma nosi naziv po Lazarici, naselju koje je nekad bilo selo a danas sastavni deo Kruševca.

„Veruje se da je prvi vodovod mogao da zadovolji potrebe žitelja i branilaca Lazarevog grada. Tim pre jer su dvorska svita i vojna posada u tvrđavi koristili bogat izvor koji se nalazi ispod temelja Donžon-kule. Njegova voda i sada ističe u rezervoar na severnoj strani Starog garada, današnjeg arheološkog parka“.

Sa dolaskom Turaka na naše područje, kod nas počinju da se grade česme. Za vreme Turaka svaka prometnija ulica imala je bar po jednu česmu. Kada je u pitanju period između 15. veka i sredine prošlog, mada se broj stanovnika u gradu povećavao, kao što su se menjale i mnoge navike stanovništva, način vodosnabdevanja se nije suštinski menjao. Za piće i druge kućne i higijenske potrebe koristila se voda sa bunara i tzv. turskih česama, koje su bile raspoređene, na dužini od jednog kilometra, pored ulica Cara Lazara i Jug Bogdana.

Pritom je „od pet sačuvanih turskih česama, najinteresantnija Velika česma, koja se nalazi u Staroj čaršiji, neposredno ispod Arheološkog parka. Materijal od koga je sagrađena i njen izgled potiču iz vremena otomanske uprave, o čemu svedoči i natpis na turskom jeziku. Sa ove i drugi česama građenih u srednjem veku, sve do sredine prošlog stoleća, „sakahije“ su u drvenim buradima na dvokolicama (sakama) razvozile vodu po gradu i prodavale je građanima. Danas te stare česme predstavljaju zanimljive spomeničke objekte od značaja za istorijsku prošlost ovog grada“. 

Česmadžija je bio zadužen za održavanje česama.

Najčuvenije česme u Kruševcu datiraju iz tog vremena. Ne zna se ko ih je i kada tačno sagradio pre sredine 19. veka. Na osnovu pronađenih keramičkih cevi predstavljaju najstariji kruševački vodovod.

Pored svoje praktične uloge u snabdevanju grada vodom, javne česme u islamizovanim srpskim gradovima imale su i jaku sociološku funkciju jer su bile mesto okupljanja stanovnika iz raznih slojeva zajednice i raznolikih veroispovesti, pre svega žena. One su tu, osim zahvatanja vode i ispiranja rublja, razmenjivale porodične i gradske vesti.„Bile su jedan od prostora za stvaranje javnog mnjenja čaršije, stava sredine prema određenom događaju, pojedincu i njegovom položaju u zajednici.“ Uz jednu od njih, Veliku česmu, bilo je sagrađeno tursko kupatilo, jedan od retkih materijalnih tragova kulture iz vremena turske vladavine.

Svoj društveni značaj česme su počele da gube u prvim godinama dvadesetog veka, kada su se pojile sakađije, profesionalni raznosači vode.

Postoji više tipova česama iz tog perioda. Jednom od tipova pripadaju česme koje su u odnosu na okolni teren spuštene, tako da se oko njih formira prilazni kaldrmisan ili kamenom popločan plato, ograđen obodnim zidovima i sa višim terenom povezan stepeništem. Tako česma biva zagrađena nekom vrstom ozidanog dvorišta, čija je ona centralni i najvažniji deo. Česma je, ili malo odvojena svojim leđima od zadnjeg zida, ili je njegov sastavni deo. Ovakvom tipu česama pripadaju česme u Kruševcu.